Als stadsgids in Utrecht vertel ik tijdens mijn stadswandelingen graag over het kerkenkruis, een bijzondere structuur die al eeuwenlang deel uitmaakt van de geschiedenis van de stad. Dit kerkenkruis bestaat uit vijf middeleeuwse kerken die, als je ze op de kaart bekijkt, een kruis vormen rond het hart van de stad. Was dit toeval of opzet? Tijdens sommige rondleidingen door Utrecht komen we erlangs en vertel ik over deze kerken en hun geschiedenis.
Het kerkenkruis bestaat uit de Pieterskerk in het oosten, de Janskerk in het noorden, de Mariakerk in het westen, de Paulusabdij in het zuiden en de Domkerk in het centrum. Dit kruisvormige patroon zou een symbolische betekenis hebben gehad en mogelijk verband houden met de bisschoppelijke status van Utrecht in de middeleeuwen. Hoewel de Mariakerk en de Paulusabdij grotendeels zijn verdwenen, kun je op locatie nog steeds de sporen van hun geschiedenis vinden.
De bisschop van Utrecht was in de vroege middeleeuwen leenman van de keizer van het Heilig Roomse Rijk. Hij werd ook bisschoppelijke vorst genoemd en had zowel de wereldlijke als de geestelijke macht. Regelmatig kwam de keizer naar Utrecht voor overleg met de bisschop. Tijdens een van deze bezoeken, op Pinksteren 1039, overleed keizer Koenraad II onverwachts in Utrecht. Zijn lichaam moest naar de Speyer Dom in Duitsland worden overgebracht, maar om dit mogelijk te maken, werd het eerst gebalsemd. Dit betekende dat zijn ingewanden, hart en hersenen uit het lichaam werden gehaald en begraven in de toenmalige romaanse Domkerk van Utrecht. Later overleed ook keizer Hendrik V in Utrecht, en net als zijn voorganger werden zijn ingewanden in dezelfde kerk bijgezet. Op het koor van de huidige Domkerk zijn nog steeds de zogenaamde "keizerssteentjes" te vinden, die herinneren aan deze historische begrafenisrituelen. Met het begraven van de ingewanden veranderde de Domkerk in een keizerlijke grafkerk. Meer hierover is te lezen op Dodenakkers en op Wikipedia.
Vaak wordt gesuggereerd dat het kerkenkruis is gebouwd om de keizer te eren en nooit te vergeten. Drie van de vier kerken die het kruis vormen, werden kapittels, wat betekende dat ze een belangrijke rol speelden in het religieuze bestuur van de stad. De betekenis van het kerkenkruis blijft onderwerp van discussie. Sommigen geloven dat het een bewuste christelijke stadsplanning was, terwijl anderen het afdoen als toeval. Van Rossem heeft zich over dit onderwerp gebogen en ook op de Canon van Nederland is meer te lezen over deze theorie.
Tijdens sommige stadswandelingen komen we langs de kerken van het kerkenkruis, en vertel ik meer over de oorsprong en betekenis van deze bijzondere opzet. Van de robuuste romaanse Pieterskerk tot de indrukwekkende gotische Domkerk, elke locatie heeft een eigen verhaal dat bijdraagt aan de rijke geschiedenis van Utrecht.